POCZĄTKI

W początkach n. e. Krainę Wielkich Jezior Mazurskich zamieszkiwało pruskie plemię Galindów, o którym ok. 160 r. wspominał geograf aleksandryjski Klaudiusz Ptolemeusz. Z tego okresu pochodzą groby ciałopalne odkryte w Piszu przy ul. Okopowej. Można przypuszczać, że skoro istniało cmentarzysko, to zapewne w pobliżu znajdowała się także osada. Region piski w dawnych wiekach był słabo zaludniony. Galindowie zamieszkiwali głównie wschodnie połacie tej ziemi, na której od XI do XIII w. toczyły się walki z sąsiednimi plemionami pruskimi i z Mazowszanami. One to doprowadziły do prawie zupełnego wytrzebienia Galindów. Ich ziemię zaczęła porastać tzw. Wielka Knieja. Po Galindach pozostały tylko nazwy np.: Pisz (bagnisko), Jeglin (Jeglija - świerk), Kwik (quike – wody).

KRZYŻACY

W 1254 r. papież Innocenty nadał całkowicie wyniszczoną ziemię Galindów książętom mazowieckim. Następnie tereny te zostały przekazane Zakonowi Krzyżackiemu i pozostały w jego władaniu aż do sekularyzacji Prus. W XIV w. komtur krzyżacki na bagnistych wybrzeżach rzeczki Pisy, wypływającej z jeziora Roś,  wybudował niewielki zamek. Wraz z  zamkiem w Okartowie miał ułatwiać obronę tej części państwa zakonnego. Zamki stanowiły też ważny czynnik utrzymujący w posłuszeństwie miejscową ludność. To właśnie zwycięstwo odniesione przez wojska zakonne nad miejscowymi, w dzień św. Jana Chrzciciela, dało najprawdopodobniej piskiej fortecy nazwę Johannisburg i herb – głowę św. Jana Chrzciciela na półmisku. Istnieje jeszcze jedna próba wyjaśnienia niemieckiej nawy zamku – imię Johann miał nosić pierwszy prokurator piski. Polscy osadnicy mówili po prostu Jańsbork.

Koniec XIV w. to okres walk Krzyżaków z Litwinami, którzy niejednokrotnie oblegali piski zamek. Zasiedlanie tych ziem przyspieszyło ustalenie granic między Zakonem, Litwą i Mazowszem. Początkowo przeważali chłopi z Mazowsza: smolarze, bartnicy, rybacy, myśliwi, którzy porzucali swoją wyjałowioną i rozdrobnioną ziemię i chętnie przenosili się na północ. Potem dołączyła drobna szlachta. W 1367r. osada istniejąca w pobliżu zamku otrzymała prawa bartne. Przeprowadzony w XVI w. spis ludności wykazał, że starostwo piskie zamieszkiwało ok. 8 500 osób. W czasach elektora Fryderyka Wilhelma rozwinięto tzw. osadnictwo szkatułowe. Nazwa pochodzi od „szkatuły”, bowiem dochody z nowych wsi pozwalały zapełnić elektorski skarbiec.

Regionu piskiego nie ominęła ostatnia wojna polsko – krzyżacka. W latach 1519- 1521 zamek był zajmowany przez oddziały z Mazowsze a okoliczna ludność wolała szukać schronienia w puszczańskich ostępach, niż zdawać się na łaskę zwycięzców. Ostatecznie wojna skończyła się hołdem pruskim w 1525r., złożonym na krakowskim rynku przez Albrechta Hohenzollerna. Rozwiązanie zakonu i przyjęcie przez Albrechta wiary luterańskiej spowodowało, że i większość poddanych poddała się nowemu obrządkowi. Także mieszkańcy Pisza porzucili wyznanie katolickie, choć jeszcze w latach pięćdziesiątych XVI w. skierowano do Pisza  kaznodzieję Marcina Glossę, aby trzebił „papieski zabobon”. Z jego nazwiskiem wiąże się decyzja o powołaniu w Piszu szkoły.

XVII - XIX WIEK

Konflikt z lat 1519 - 1521 nie wyczerpał spisu nieszczęść, które nawiedzały Ziemię Piską. Zniszczenia czynione ręką człowieka były częste z racji pogranicznego położenia i ciągłych najazdów sąsiadów. Należał do nich starosta łomżyński Hieronim Radziejowski. W 1642r. wraz ze swymi ludźmi napadł na Pisz i poturbował mieszkańców. A że w owym czasie łączyły go dobre stosunki z królem Władysławem IV, to wszelkie skargi do władcy zbywano milczeniem.  Wiek XVII przyniósł jednak poważniejsze spustoszenia. W czasach „potopu szwedzkiego”, elektor brandenburski skłaniał się do sojuszu ze Szwecją przeciwko Rzeczypospolitej. Aby go zmusić do przestrzegania powinności nakazanych lennikowi, w 1656r. król Jan Kazimierz wysłał na ziemie pruskie wyprawę pod dowództwem hetmana Wincentego Gosiewskiego. Wyprawie towarzyszyli Tatarzy. Wykorzystali oni wojnę do łatwego zdobycia jasyru. Z Pisza widać było łuny bijące nad całą okolicą – ale samo miasto ocalało. Kolejna katastrofa nadeszła pół wieku później. Podczas wojny północnej tylko kilkanaście osób przeżyło w Piszu epidemię dżumy (1709-1711).

Przez lata Ziemia Piska nie mogła odrodzić się po tych klęskach. Dopiero zmiany granic związane z rozbiorami Rzeczypospolitej, nieco poprawiły sytuację ludności mieszkającej na pograniczu. Zlikwidowanie granicy z Polską ułatwiło handel. Podjęto też próby wykorzystania komunikacyjnych  walorów Wielkich Jezior Mazurskich. Rozpoczęto budowę kanałów oraz  poprawiono spławność Pisy.

Swe piętno na Ziemi Piskiej odcisnęła także epoka napoleońska. W latach 1806 – 1813 przemaszerowywały przez Pisz wojska francuskie i rosyjskie. Te ostatnie, w pogoni za Napoleonem w styczniu 1813r. obozowały w okolicach Pisza. Towarzyszył im sam imperator Aleksander I.

XIX stulecie upłynęło pod znakiem postępującej germanizacji ludności mazurskiej. Niewiele pomagał upór Mazurów w zachowaniu polskiego języka i obyczajów.  Zwłaszcza ewangelickie wyznanie mieszkańców tej ziemi, ich przywiązanie do drukowanych po polsku kancjonałów, stanowiło pierwszą linię oporu w tej wojnie o kulturę. Główny obrońca zachowania polskiej mowy wśród ludności wiejskiej – Gustaw Gizewiusz urodził się właśnie w Piszu. W kultywowaniu mazurskich tradycji językowych przeszkadzały nie tylko władze. Istotne znaczenie odegrały również przemiany społeczno - gospodarcze. Pod koniec wieku uruchomiono połączenia kolejowe z Rzeszą. Gleba dawała niskie plony, licytowano zadłużone gospodarstwa. Lokalne rzemiosło nie konkurowało z tańszymi i lepszymi towarami przywożonymi z zewnątrz. Dla wielu Mazurów jedynym rozwiązaniem pozostawała emigracja, głównie do niemieckich centrów przemysłowych. W ślad za nią postępowała ekspansja języka niemieckiego.

WOJNY ŚWIATOWE

Podczas I wojny światowej Ziemia Piska została objęta działaniami militarnymi. Dwukrotna, rosyjska okupacja miasta spowodowała duże straty. Już jednak w 1916r. zniszczenia zostały odbudowane.

Pokój w Wersalu w 1919r. zarządzał plebiscyt w sprawie przynależności Mazur. Mazurzy mieli wybierać między Prusami Wschodnimi a Polską, która była dla nich nieznana, pochłonięta własnymi problemami. Te okoliczności plebiscytu w lipcu 1920r., obok germanizacji, były powodem, że  w  powiecie tylko 14 osób głosowało za przyłączeniem do Polski.

Kryzys po I wojnie światowej sprawił, że popularny stawał się polityczny populizm, obiecujący łatwe rozwiązania bolączek życia społecznego i gospodarczego. Podatni na polityczne nowinki byli też mieszkańcy Prus Wschodnich, którzy poparli NSDAP. Podobnie jak inne miasta hitlerowskiej III Rzeszy, Pisz stał się widownią ekscesów antyżydowskich. W 1935r. naziści zdewastowali  tutejszą synagogę.

W pierwszych dniach kampanii wrześniowej 1939r. pododdziały Wojska Polskiego dokonały wypadu w rejonie Białej Piskiej i Jeży, aby ustalić siły Wehrmachtu szykujące się do ataku na północne Mazowsze i Podlasie. Wielu z tych żołnierzy trafiło potem do niemieckiej niewoli. Początkowo przetrzymywano ich w obozie jenieckim w Snopkach k. Pisza, zamienionym następnie na tzw. Wychowawczy Obóz Pracy dla robotników przymusowych. W Dłutowie znajdował się także obóz dla radzieckich jeńców wojennych. Pozbawieni najbardziej podstawowych warunków niezbędnych do przeżycia, żołnierze Armii Czerwonej ginęli tysiącami. Groby ofiar znajdują się we wsi Wincenta.

Na jesieni 1944r., w związku ze zbliżającym się frontem, ok. 25% ludności Prus Wschodnich zostało ewakuowanych w głąb Rzeszy. Gdy w styczniu 1945r. Pisz znalazł się w bezpośrednim zasięgu działań wojennych, władze niemieckie postanowiły ewakuować pozostałą ludność. Ewakuacja przebiegała w niezwykle ciężkich warunkach zimowych, w zagrożeniu walkami. Zbyt późna decyzja sprawiła, że część ludności nie zdołała uciec. W Piszu pozostało  230 mieszkańców skupionych przy ul. Rybackiej. Na zajętych terenach Armia Czerwona niszczyła zabudowę, dokonywała grabieży i prześladowań ludności cywilnej. Miasto zostało zniszczone w ponad 70%. Wywożono do ZSRR ludzi, urządzenia przemysłowe, zwierzęta domowe. Zdemontowano tory kolejowe. Dodatkowym problemem było zjawisko szabru mienia poniemieckiego.

W GRANICACH POLSKI

Na mocy decyzji wielkich mocarstw tereny te w 1945r. przejęła administracja polska. Wczesną wiosną na Ziemię Piską przybyli urzędnicy przyszłego starostwa powiatowego, jednak nie wpuszczeni do Pisza przez Rosjan, zatrzymali się w pobliskiej Białej Piskiej. Dopiero w sierpniu 1945r. w mieście zjawił się burmistrz Radosław Misiński. Po wyjeździe z Pisza oddziałów radzieckich, we wrześniu przeniesiono tu Starostwo Powiatowe. Powojenną rzeczywistość miasta i okolic wyznaczały problemy związane z odbudową, polskim osadnictwem, weryfikacją narodowościową ludności mazurskiej i wyjazdami pozostałych tu jeszcze Niemców z Polski. W tych latach zniknęło wiele mazurskich wsi, opuszczonych przez dawnych mieszkańców, zapomnianych przez nowych osadników.

W trudnych realiach czasów powojennych rozpoczął się proces tworzenia nowego społeczeństwa Ziemi Piskiej. Jego cechą charakterystyczną są ślady wielokulturowości. Obok osadników z dawnych terenów nadgranicznych, z Kurpiowszczyzny, po wojnie przybywali tu osadnicy z innych regionów Polski, w tym również z utraconych Kresów. Mieszkają tu także nieliczne rodziny ukraińskie, przybyłe na fali przymusowych wysiedleń w ramach Akcji „W”. Ważną, choć już nieliczną część lokalnej społeczności stanowią Mazurzy oraz osoby przyznające się do swych niemieckich korzeni.

Waldemar Brenda
Kustosz Muzeum Ziemi Piskiej

Ok. 160 r.  – Informacja o Galindach w pracy geografa z Aleksandrii (Egipt) Klaudiusza Ptolemeusza.
1254 - Papież Innocenty IV nadał Galindię we władanie książętom mazowieckim.
1255 - Książe kujawski Kazimierz zrzekł się Galindii na rzecz Zakonu Krzyżackiego.
1343 - Częściowe wytyczenie granicy z Mazowszem.
1345 - Krzyżacy wznieśli zamek obronny na prawym brzegu Pisy.
1361 - Oblężenie i spalenie zamku przez Litwinów pod wodzą książąt Kiejstuta i Olgierda.
1366 - Zburzenie zamku przez wyprawę Kiejstuta.
1367 - Komtur bałgijski Ulryk Fricke nadał prawa bartne osadzie przy zamku Johannisburg.
1379 - Ziemię Piską odwiedził Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrych von Kniprode.
1422 -1424 - Początek planowanej akcji osadniczej na terenie powiatu piskiego.
1449 - Potwierdzone istnienie kościoła i szkoły, budowa mostu zwodzonego na Pisie.
1451 - Do Pisza przybył wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen; nieudana próba lokacji miasta.
1455 - Powstanie chłopskie podczas wojny trzynastoletniej, zajęcie zamku piskiego przez powstańców
1519 – 1521 - Ostatnia wojna polsko – krzyżacka; zamek przejściowo opanowali Polacy.
1525 - Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego; początki luteranizmu na Mazurach.
1639 - Pobyt w Piszu króla polskiego Władysława IV.
1645 - Pisz otrzymał prawa miejskie od elektora Fryderyka Wilhelma.
1656 - W okresie „potopu szwedzkiego” Mazury zostały najechane przez Tatarów.
1658 - Osiedlenie arian na Ziemi Piskiej.
1694 - Pożar Pisza.
1697 – 1698 - Rozbudowa zamku.
1698 - Pobyt w Piszu króla Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego. Podczas „wielkich łowów” towarzyszących wizycie padły ostatnie żubry w Puszczy Piskiej.
1709 – 1711 - Epidemia dżumy
1709 i 1734 - w Piszu gościł król Stanisław Leszczyński.
1794 - Działania wojenne związane z powstaniem kościuszkowskim.
1798 - Rozpoczęto pracę przy uspławnianiu rzeki Pisy.
1805 - Powstanie zakładu hutniczego przerobu rudy darniowej w Wądołku (działał do 1889 r.)
1806 – 1813 - Przemarsze wojsk francuskich i rosyjskich w epoce napoleońskiej.
1813 - Pobyt w Piszu cara Rosji Aleksandra I.
1814 - Uruchomienie żeglugi z Pisza do Rynu i Gdańska.
1818 - Pisz został siedzibą powiatu.
1843 - Odbudowa zniszczonego kościoła w Piszu.
1856 - W Piszu powstała  straż pożarna.
1884 - 1885 - Połączenie kolejowe Pisza z Olsztynem i Ełkiem.
1900 - Budowa Ratusza w Piszu.
1901 - W parafii piskiej mieszkało 5000 Polaków i 3800 Niemców.
1903 - Oddano do użytku cegielnię w Piszu.
1905 - Budowa linii kolejowej Pisz – Orzysz.
1907 - Założono wodociąg i gazownię.
1908 - Otwarto szpital powiatowy; Budowa linii kolejowej Pisz - Dłutowo.
1913 - Powstała rzeźnia miejska.
1914 i 1915 - Dwukrotna okupacja Pisza przez Rosjan podczas I wojny światowej.
1920 - plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu.
1933 - Odrestaurowanie kościoła parafialnego w Piszu.
1939 - Wypady Wojska Polskiego do Prus Wschodnich w rejonie Białej Piskiej, Jeży i Prostek.
1945 - W wyniku ofensywy styczniowej Armia Czerwona zajęła Ziemię Piską. Przyłączenie Warmii i Mazur do Polski.
1946 - Powołano Powiatową Radę Narodową.
1948 - Uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek.
1960 - Oddano do użytku budynek Domu Kultury w Piszu.
1969 - Powstało Muzeum Ziemi Piskiej.
1975 - Na skutek reformy administracyjnej w Polsce powiat Pisz został zlikwidowany.
1988 - W Turnieju Miast Pisz rywalizował ze Słubicami.

1995 - Ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularno - naukowego pt. „Znad Pisy”.
1998 - Podpisanie porozumienia o partnerstwie między Piszem a powiatem Schleswig- Flensburg (Niemcy)
1999 - Ponowne powołanie Starostwa Powiatowego w Piszu.
2000 - Radosław Sobczak z Pisza zakwalifikował się jako jedyny Polak do finału Konkursu Chopinowskiego.
2003 - Fabryka „Sklejka  - Pisz” otrzymała wyróżnienie w kategorii „Uznanie dla doskonalości Zarządzania” oraz tytuł „Ekolidera Ziemi Mazurskiej”

Waldemar Brenda